Hollands-Siberië in Drenthe...

Vorige week bracht ik een bezoekje aan Hollands-Siberië, oftewel Veenhuizen (klik), een dorp in de kop van Drenthe. Nu is Veenhuizen geen gewoon dorp, maar één met een bijzondere geschiedenis die teruggaat naar het begin van de negentiende eeuw. Johannes van den Bosch (klik) heeft Veenhuizen op de kaart gezet, door de Maatschappij van Weldadigheid te stichten in Wilhelminaoord en Frederiksoord. Arme stedelingen werden in Drenthe opgevangen, kregen een dak boven het hoofd en moesten in ruil daarvoor werken. Zo hoopte men verloedering tegen te gaan. Ook in Veenhuizen werden deze 'kolonisten' opgevangen, veelal waren dit meer problematische behoeftigen...
Vanwege de leegte werd Veenhuizen wel Hollands-Siberië genoemd...
In twee eeuwen kan er een boel veranderen: Veenhuizen werd van een opvangdorp voor kolonisten (landlopers, zwervers, armoedzaaiers) een gevangenisdorp voor langgestraften.
Nu zijn er vier gevangenissen: Groot Bankenbosch (sluiting in 2014), Esserheem, Norgerhaven en Het Poortje. Deze laatste is een jeugdgevangenis.

Directe aanleiding voor mijn bezoekje was het verschijnen vorige week van het boek 'Koloniekak' van Mariët Meester (klik) over het leven in Veenhuizen. Mariët Meester groeide op in Veenhuizen en ging op zoek naar de onbekende verhalen uit het dorp, verhalen die rondzingen, maar nooit vastgelegd werden...
Het boek las ik in één avond uit. En meteen wilde ik 'Het pauperparadijs' van Suzanna Jansen (klik) herlezen. Dit boek is een geweldig historisch document, dat leest als een trein. De geschiedenis van Veenhuizen komt tot leven en je leest maar door...

Veenhuizen dus, waar de huizen getooid zijn met stichtelijke namen en motto's, zoals hier: Hou en trouw. En overal die punt achter, dat vind ik zo grappig, alsof het geen tegenspraak duldt...

Of: Controle, dat verwijst naar de functie van de vroegere bewoners: de huismeester van het Hospitaal en de opzichter van de gebouwen.

Was je cipier of gestichtswacht, dan woonde je in een rijtjeshuis. De vrijstaande huizen of dubbele woningen waren voor mensen met een hogere functie. Regelmatig werd er verhuisd in het dorp: als je een hogere functie aanvaard had of in rang gestegen was, bleef je niet in een rijtjeswoning zitten...
Tot 1981 mocht je als buitenstaander niet zomaar in Veenhuizen komen, maar hadden alleen bewoners en leveranciers toegang, deze laatsten met een speciaal pasje. Iedereen die in Veenhuizen woonde, was in dienst van Justitie. Stopte je baan, dan moest je meteen verhuizen. Ging je met pensioen, dan mocht je je oude dag niet meer in Veenhuizen doorbrengen. En als je familie op zondagmiddag op bezoek wilde komen, dan moest dat vantevoren aangevraagd worden...

Deze drie panden: Plichtsgevoel., Bitter en Zoet. en Toewijding. vormen tegenwoordig samen een vergaderlocatie met horeca en gezondheidsacademie. Vroeger woonde de dokter in Toewijding., de apotheker in Plichtsgevoel.. Bitter en Zoet. was de apotheek en bood onderdak aan de assistent apotheker. Veel panden in Veenhuizen zijn ontworpen door Willem Metzelaar (klik), die uit een architecten familie stamt die vooral gebouwen voor Justitie ontwierp.

De directeur woonde zelf trouwens niet verkeerd. Hij woonde op 'Klein Soestdijk' (klik), zoals het pand al snel in het dorp genoemd werd. Nu staat de naam boven de ingang geschilderd. Het heeft net als Paleis Soestdijk twee zijvleugels, al kon ik dat vanuit de auto niet goed fotograferen...

Het vroegere 'Tweede gesticht' is nu het Nationaal Gevangenismuseum (klik) waar je de geschiedenis van het Nederlandse rechtssysteem, de geschiedenis van de kolonie en de strafgevangenissen in Veenhuizen kunt bekijken. Je kunt een kijkje nemen in de cellenblokken, plaats nemen in de boevenbussen. Er is een tentoonstelling van in beslag genomen voorwerpen waarmee gevangenen wilden uitbreken. Er rijdt een bus door Veenhuizen met een gids die alle bijzondere plekken toelicht...

Dit is één van de gebouwen die vroeger bij het Hospitaal hoorde, er is nu een privékliniek in gevestigd voor rugpatienten.

Dit is een ander gebouw dat bij het Hospitaal hoorde. Vertrouw op God, staat er op de zijgevel...

Bij de vroegere Hospitaalgebouwen staat deze ijshut, een betonnen koepel over een kelder, waarin vroeger ijs werd opgeslagen om bijvoorbeeld medicijnen te kunnen koelen. Op de betonnen wand werd aan de buitenkant als extra isolatie veen opgebracht.

Er is niet alleen maar nostalgie... Als ik bij de ijshut het pad naar achteren volg, sta ik ineens achter de 'Esserheem', een gevangenis die nog gewoon in gebruik is, het is de vervanging van het oude 'Tweede gesticht' dat nu Gevangenismuseum is geworden.
Jaren geleden reden we eens op een druilerige middag met de auto door Veenhuizen. DS zat op de achterbank en was een kleutertje. Toen we langs  'Esserheem' reden, vroeg hij waarom er een groot hek met prikkeldraad om het gebouw stond en er tralies voor de ramen zaten. We vertelden toen dat er mensen in woonden die stoute dingen hadden gedaan en dat die niet zomaar naar buiten mochten en daar voor straf verbleven. Oh, zei DS, helemaal onder de indruk, zeker een radio gestolen en dat mag niet...

Veel verpleegden en gevangenen zijn overleden in Veenhuizen. Ze werden begraven op de begraafplaats, die ook wel 'Het vierde gesticht' werd genoemd...

Hier zie je het oude gedeelte van voor 1875 voor de Nederlands Hervormde kolonisten. Zij werden begraven en op de graven werd een wit kruis geplaatst zonder tekst. Zo verdwenen mensen in de anonimiteit...

Aan de andere kant werden de Rooms-Katholieken begraven, ook anoniem... In totaal zijn er vanaf het begin tot 1951 meer dan 10.000 mensen begraven die verpleegd zijn in Veenhuizen.

Het kerkhof ligt ver buiten het dorp...

Rond Veenhuizen staan een aantal boerderijen, waarvan het woongedeelte tussen de stallen in staat. Verpleegden en gevangenen werk(t)en mee op de boerderij...

Hier zou ik moeten wonen, geen grote bergen wasgoed meer, geen onkruid in de tuin, alles keurig op orde!
Veenhuizen is een bijzondere plaats. Ongeveer vijftien jaar geleden heeft men ingezien dat cultureel erfgoed bewaard en gerestaureerd moest worden. Er zijn wandel- en fietsroutes gerealiseerd rond en door het dorp, waarbij uitleg gegeven wordt bij bijzondere gebouwen en plaatsen. Naast de monumenten en kolonie- en gevangenisgeschiedenis in het museum is er een glasmuseum en zijn er verschillende galerietjes en kadowinkeltjes geopend.
Veenhuizen...boeit!